یادداشت سردبیر

این روزها شبکه‌های اجتماعی پر از واکنش است: واکنش به حرف‌های لیلی گلستان، به عکس‌های آزاده نامداری، به حرف‌های فاطمه صادقی، پسر عارف و غیره. چند ماه پیش واکنش به آتش‌سوزی پلاسکو بود و پیش از آن کودتای ترکیه، جنگ سوریه،… هر موجی که راه می‌افتد همه خود را موظف به واکنش می‌بینند، چه به صورت پست‌های مستقل و چه با کامنت‌های گهگاه طولانی زیر پست‌های دیگران، همه کم و بیش با ادبیات و محتوایی یکسان، اغلب در دو دسته‌ی موافق و مخالف. می‌توان این‌ فضای پرواکنش را نشانه‌ی پویایی جامعه دانست که آدم‌ها همیشه گوش‌به‌زنگ‌اند و آماده‌ی اظهار نظر، ولی خیلی وقت‌ها این‌ واکنش‌ها حتی پیش از آن است که درست خبردار شده باشند ماجرا چیست. سر ماجرای خانم گلستان دوستی واکنشی را برایم فرستاد که این‌طور شروع می‌شد: «ویدئوی خانم گلستان را ندیدم. یعنی نگاه نکردم. ولی خلاصه‌ی حرف‌هایش را خواندم و می‌دانم چه گفته. برایم اهمیتی ندارد. می‌دانم که دنیای خانم گلستان با دنیای من فرق دارد…» آن ویدئو فقط هجده دقیقه است و تماشایش فکر نمی‌کنم کار شاقی باشد. پس چی باعث می‌شود کسی که می‌خواهد به آن واکنش نشان دهد زحمت تماشایش را به خود نمی‌دهد؟ وقت ندارد. حس می‌کند هجده دقیقه دیرتر خیلی دیر است. در این فاصله ممکن است چند نفری در واکنش نشان دادن از او جلو بیفتند!

خودم را جدا نمی‌کنم. با این که نسبتا دیر به فیسبوک و اینستاگرام پیوستم (و عضو توییتر نیستم)، نمی‌توانم بگویم هرگز در این موج‌ها مشارکت نداشته‌ام (یکی انتشار نامه‌های فروغ به گلستان بود که سال گذشته موج بلندی ایجاد کرد و من هم درباره‌اش موضع گرفتم). دلم هم نمی‌خواهد تمام دستاوردهای این فضای واکنشی را انکار کنم. موج‌ها چند قاتل کم‌سن را از مرگ نجات داده‌اند، حساسیت به حیوانات و محیط زیست را افزایش داده‌اند، ترجمه‌های پرایراد را رسوا کرده‌اند، سارقان ادبی و تجسمی را انگشت‌نما کرده‌اند، و از همه مهم‌تر در چند انتخابات اخیر جلوی فاجعه‌ای نظیر انتخابات ۸۴ را گرفته‌اند… اما عیب‌های این «پویایی» از دل همین حُسن‌هایش می‌آید، یعنی واکنش نشان دادن را به مسابقه بدل می‌کند و حتی ممکن است واکنش نشان ندادن را بدل کند به اتهام (چند سال پیش هانیه توسلی کلی ناسزا شنید که چرا مرگ مرتضی پاشایی را تسلیت نگفته!) در این مسابقه هر کسی می‌کوشد صریح‌تر، قاطع‌تر و درمواقعی وقیح‌تر باشد. چون نوشته‌ی صریح شانس بیش‌تری برای دیده شدن دارد؛ برای دیده شدن، تایید شدن، به اشتراک گذاشته شدن و درنهایت ایجاد واکنش‌های تازه.
نویسنده‌های مجازی با لایک‌ها و کامنت‌هاشان طبقه‌بندی می‌شوند و این طبقه‌بندی لزوما ربطی به دنیای بیرون ندارد. شبکه‌های مجازی سلبریتی‌های خودشان را دارند که با تعداد فالوئرها و لایک‌هاشان اهمیت پیدا می‌کنند. (دیدید که موقعیت یکی از همین سلبریتی‌های مجازی چه‌طور ـ البته به شکل معکوس ـ بر سرنوشت انتخابات اخیر تاثیر گذاشت). شبکه‌ اجتماعی مثل دنیای واقعی نیست که سلبریتی شدن در آن محتاج معجزه باشد؛ یا طی کردنِ مسیری پرپیچ‌وخم و پرحادثه و محتاج شانس و رابطه و مهارت‌های استثنایی. این‌جا می‌شود یک‌شبه سلبریتی شد، با چند یادداشت کوبنده و صریح، یا راه انداختنِ کمپینی تازه (کمپین «نه به موبایل روشن در تئاتر» یا «نه به پرخاش‌ بازیگر به تماشاگر»…!) می‌توانی پرچم را از زمین برداری و جلودار شوی. کسی نمی‌پرسد: «تا حالا کجا بودی؟» شبکه‌های مجازی فضای «اکنون» است: «الان قانع‌کننده باش. کسی با دیروز کاری ندارد.»

دنیا پیش‌تر چه شکلی بود؟ پیش‌تر رسانه‌های رسمی با مخاطبان‌شان رابطه‌ای یک‌طرفه داشتند. دیواری قطور نویسنده‌ها را از خواننده‌ها جدا می‌کرد. نویسنده‌ها کسانی بودند که فرصت اظهار نظر داشتند و خواننده‌ها حتی به‌سختی می‌توانستند به آن‌ها واکنش نشان دهند. البته که برای نویسنده شدن باید زحمت می‌کشیدی و مسیری پرپیچ‌وخم را پشت سر می‌گذاشتی (و خیلی‌وقت‌ها شانس هم دخیل بود). نه، اشتباه نکنید. من حسرت آن دوران را نمی‌خورم. اصولا آدم نوستالژیکی نیستم و مزایای این دسترسی آسان و این فضای بی‌دیوار را درک می‌کنم. اما شاید از اول هم قرار نبوده این شبکه‌ها جایگزین رسانه‌های رسمی شوند. این‌ها فضاهایی آماتوری‌ست برای ارتباط برقرار کردن، تمرین دیالوگ و البته تمرین نوشتن. آری، این‌جا می‌توانسته دبیرستان یا حتی دانشگاهی باشد برای نوآموزان حیطه‌ی نویسندگی، که خودشان را محک بزنند، تمرین کنند، تا شاید به رسانه‌های رسمی راه پیدا کنند. اما در آن دوران هشت ساله‌ که رسانه‌های رسمی دچار فشار ممیزی شدند، ابتدا وبلاگ‌ها و بعد شبکه‌های مجازی بدل شدند به آلترناتیو رسانه‌های رسمی، و بعد نویسنده‌های حرفه‌ای و خواننده‌های‌شان در آرمان‌شهری شبیه «دهکده‌ی جهانی» با هم بُر خوردند و فضایی شکل گرفت که در ابتدا قند توی دل همه آب می‌کرد. چه بهتر از این؟ فضایی که در آن همه‌ی دوستان و آشنایان و نویسنده‌های شناخته‌شده و مخاطبان‌شان جمع‌اند و امکان دیالوگ هست و هیچ عامل بازدارنده‌ای هم نیست. یک جامعه‌ی بی‌طبقه‌ی مجازی.

اما این جامعه‌ی بی‌طبقه هم مثل نمونه‌‌های دیگرش در دنیای واقعی، عملا جایی برای رقابت و رشد نیست. کسی که توی فیسبوک می‌نویسد، بعد از چند سال اغلب همان نویسنده‌ی متوسط قبلی باقی می‌ماند. چون حتی برای پیش‌پاافتاده‌ترین پست‌هایش هم همیشه کسی هست هورا بکشد (هوراها و لایک‌ها خیلی وقت‌ها از سر رفاقت و بده‌بستان است تا نظر واقعی)، و از آن مهم‌تر «در سرزمین قدکوتاهان…» دورنمایی برای قد کشیدن نیست. سلبریتی‌های این فضا الگوهای حسرت‌برانگیزی از نظر مهارت‌های نوشتن نیستند. آن‌ها خیلی‌وقت‌ها شهرت‌شان را با پرکاری، شوخی‌های لوس یا بی‌ادبانه و البته صراحت به دست آورده‌اند که خیلی‌ها را ترغیب نمی‌کند. بقیه به همین فالوئرها و لایک‌های‌شان قانع‌اند.

آن‌چه به این صراحت‌محوری اعتبار می‌بخشد محتواگرایی‌ست. شبکه‌های مجازی فضاهایی یکسان در اختیار کاربران‌شان قرار می‌دهند و در آن‌ها نه می‌توانی فونت را عوض کنی، نه می‌توانی برای مطلبت لید و تیتر و سوتیتر بگذاری، و نه عکس را به شیوه‌ی خاصی جاگذاری کنی. ابزارهای حرفه‌ای ژورنالیستی در اختیارت نیست. می‌ماند خاص بودنِ نثر، که در تکثر مرعوب‌کننده‌ی این شبکه‌ها (در غیاب ابزارهای ژورنالیستی) می‌تواند خودنمایی به نظر بیاید و رسوایی به بار آورد (و صدایی در گوش‌ات می‌گوید: «… همرنگ جماعت شو»). این‌گونه است که شبکه‌های مجازی محتواگرا می‌شوند و پست‌ها حاوی واکنش‌ها هستند و آن‌چه تشخص می‌بخشد و مایه‌ی شهرت و اعتبار می‌شود عملا فقط صراحت لحن است.

تفاوت تعیین‌کننده‌ی دیگر این است که بر خلاف رسانه‌ها که سیستم طبقه‌بندی‌ شده‌ای دارند (دبیر سرویس، سردبیر، مدیر مسئول)، نوشته‌ی کاربر شبکه‌های مجازی را کسی قبل از انتشار نمی‌خواند. کسی نیست که واکنشِ فورانی و احساساتی نویسنده را تعدیل کند، کسی نیست که نوشته را از نظر کیفی کنترل کند و درنهایت استاندارد مشخصی را برای نوشته تعیین کند. این جهان بی‌سانسور، بدون مانع و بدون کنترل‌گر، درواقع بدون سپر محافظ و تور حفاظتی‌ست. می‌توانی تا هر جا می‌خواهی بپری، ولی به همان نسبت هم می‌توانی سقوط کنی (یا دست‌کم پیش نروی).

شاید مشکل اصلی در ایران افت چشمگیر تیراژ و افت محسوس کیفیتِ رسانه‌های رسمی‌ست. وقتی نوشته‌های نشریات سنتی از نظر کیفی تفاوت مشخصی با یک یادداشت فیسبوکی ندارند، وقتی نقدهای مجله‌های سینمایی اغلب با اظهارنظرهای شبکه‌های اجتماعی تفاوت محسوسی ندارند، وقتی کار کردن در رسانه‌های رسمی دورنمای امیدوارکننده‌ای از نظر مادی و معنوی ایجاد نمی‌کند، به نظر می‌رسد سلبریتی‌های مجازی نسبت به نویسنده‌های حرفه‌ای موقعیت بهتری دارند. دست‌کم دل‌شان به این هوراها و لایک‌ها (که جلوی چشم‌شان است) خوش است.

فراموش نکنیم که در دنیای غرب هنوز رسانه‌ها تا حد زیادی موقعیت خود را حفظ کرده‌اند. نویسندگان‌شان از نظر مادی تامین‌اند و نسبت به نویسنده‌های مجازی موقعیت ممتازی دارند. هنوز گاردین، نیویورکر، نیویورک‌تایمز و کایه‌دوسینما اعتبار دارند و می‌توانند به نویسندگان‌شان اعتباری خاص ببخشند. هنوز هم راه یافتن به این رسانه‌ها مستلزم مسیری طولانی و مهارت‌هایی مشخص است. اما در این‌جا به نظر می‌رسد تفاوتی میان حرفه‌ای و آماتور نیست، نه از نظر مادی و نه معنوی.

دو سال پیش که بحث نقد ترجمه‌های ادبی داغ بود. کسانی شروع کرده بودند به مطابقت دادن متن‌ها و پیدا کردن ایرادها. کاری به لحن این مقاله‌ها ندارم که گاهی با تحقیر و توهین آمیخته بود. نفس این تطبیق‌ دادن‌ها و بحث و جدل‌ها به‌نظرم کار خوبی بود. (به این امید که ناشران کمی کارشان را که کنترل کیفت ترجمه‌هاست جدی بگیرند). مشکل این‌جاست که ناقدان با این مچ‌گیری‌ها بخواهند این تصور را ایجاد کنند که خودشان مترجم‌های بهتری هستند (که ادعای اثبات‌شده‌ای نیست). ولی خب به‌هرحال این ناقدان برای کارشان زحمت کشیده‌ بودند و برای پیدا کردن گاف‌ها وقت صرف کرده بودند. بنابراین شایسته‌ی توجه بودند. موقعیت وقتی کاریکاتوری ‌شد که این بحث‌ها به شبکه‌های اجتماعی کشیده شد و زیر این پست‌ها پر ‌شد از مدعیانی که با توضیح یک تعبیر خاص، یک واژه یا یک اصطلاح، شروع ‌کردند به اظهار فضل (چه در تایید ناقدان و چه در تایید متن اصلی). وقتی کامنت‌ها را می‌دیدی، به خود می‌گفتی: «واقعا ما این همه کارشناس زبده در حیطه‌ی ترجمه داریم؟ خب چرا این‌ها کار نمی‌کنند؟») واقعیت این است که نمی‌شود بر اساس یک کامنت یا از بحث کردن درباره‌ی یک اصطلاح یا تعبیر، به دانش یا مهارت‌های کسی پی برد. خیلی از این کامنت‌گذارانِ مدعی این تصور را برای خودشان و دیگران ایجاد می‌کردند که اگر بخواهند ترجمه کنند مترجمان ماهری هستند. اما نمی‌خواهند. وقت یا انگیزه‌ی کافی ندارند. بعید می‌دانم این ادعا درست باشد. باید دست به کار شوند، متنی را ترجمه کنند تا عیارشان در عمل معلوم شود. همچنان که از یادداشت‌ها و اظهارنظرهای سینمایی نمی‌توان ظرفیت نقدنویسی کاربران شبکه‌های اجتماعی را فهمید. باید در چارچوبی شناخته شده بنویسند تا معلوم شود.

شبکه‌های اجتماعی فضای ارتباط برقرار کردن‌اند. جایی که آدم‌ها تجربه‌هاشان را با هم در میان بگذارند و با لحنی معقول با هم دیالوگ برقرار کنند. اما وقتی واکنش نشان دادن را به مسابقه‌ای اغراق‌آمیز برای جلب توجه بدل می‌کنند، وقتی سینه‌فیل را به جای منتقد سینمایی می‌نشانند، و جایگاه کامنت‌گذار تک‌تعبیری را با مترجم ادبی (یا حتی منتقد ترجمه) عوض می‌کنند، یک جای کار می‌لنگد.

می‌پرسید پیشنهادم چیست؟ عدم مشارکت در شبکه‌های اجتماعی؟ نه لزوما. فقط شاید بهتر باشد آن‌ها را زیاد جدی نگیریم. هیچ عیبی ندارد به یک مسئله‌ی روز واکنش نشان ندهیم (به‌خصوص اگر با کس دیگری که نظرش را ابراز کرده هم‌عقیده‌ایم). دیگران را هم بابت موضع نگرفتن ملامت نکنیم. اگر هم واکنش نشان می‌دهیم لحن‌مان را کنترل کنیم. چند لایک بیش‌تر ارزش این همه حق‌به‌جانب بودن را ندارد. بهتر است درباره‌ی کیفیت نوشته‌هامان واقع‌بین باشیم (فریب لایک‌های دوست و آشنا را نخوریم). توقع‌مان را از رسانه‌های رسمی بالاتر ببریم.
در جوی حقیری که به گودالی می‌ریزد مرواریدی صید نخواهد شد. باید از حقارت این جوی‌ها کم کرد، یا رفت به سمت دریا.

Views: 1563